Przytyk

Gmina Przytyk: www.przytyk.pl

Gmina Przytyk położona jest w województwie mazowieckim (powiat radomski), nad rzeką Radomką w odległości 17 km od Radomia, a jej siedzibą jest miejscowość Przytyk. Przez gminę przebiegają drogi wojewódzkie nr 723 i 724., jej powierzchnia wynosi 134,37 km², jednakże zamieszkuje ją tylko 7 295 osób.

Od zarania dziejów Przytyk dziedziczyli Podlodowscy herbu Janina. Pierwszą siedzibą tej rodziny był Zameczek (dawniej Ostrów). Miasto Przytyk zostało założone w 1333 r. przez Piotra z Podlodowa. Rodzina Podlodowskich miała bardzo duży udział w rozwoju Przytyka. Staraniem Jana Podlodowskiego z Przytyka, który był kasztelanem żarnowickim i dworzaninem króla Kazimierza Jagiellończyka w 1488 r. Przytyk otrzymał przywilej organizowania dwóch dorocznych jarmarków i cotygodniowych targów w poniedziałki. Przywilej ten został nadany przez króla Kazimierza Jagiellończyka na sejmie w Radomiu.
Tradycja cotygodniowych targów poniedziałkowych przetrwała do dziś przez ponad 500 lat. Duży wypływ na handlową atrakcyjność Przytyka miało jego ówczesne położenie, gdyż leżał on na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych. Tu przecinały się: Trakt Królewski zwany też Traktem Mazowieckim (Warszawa – Kraków) z Traktem Wielkopolskim (Lublin – Poznań). Skrzyżowanie to było zwane środkiem lub leż Pępkiem Europy. Atrakcyjne położenie Przytyk utracił w 1834 r., kiedy wybudowana została szosa od Szydłowca przez Radom do Białobrzeg. Wówczas to dotychczasowy transport przeniósł się na nową drogę.
Poza rodziną Podlodowskich w historię Przytyka wpisała się również słynna rodzina Kochanowskich z Sycyny. Początek Kochanowskich nastąpił w XVI w. od ślubu słynnego poety Jana Kochanowskiego z Dorotą Podlodowską z Przytyka. Ślub odbył się w 1570 r. w Przytyku. W następstwie Przytyk stał się na długie lata własnością rodową Kochanowskich, W 1835 r. Kochanowscy za udział w powstaniu listopadowym utracili prawa do Przytyka. Dalsze dzieje miejscowości to na przemian czas rozwoju i niepokojów, nękających miasto klęsk pożarów i rabunków w czasie wojen. Najcenniejsze przedmioty zostały zrabowane w czasie potopu szwedzkiego. W 1701 r. Karol XI, król szwedzki, przechodził przez Przytyk, udając się na wyprawę przeciwko Augustowi 11, w Przytyku 11 sierpnia 1831 r. walczyły oddziały Wirtenberga z oddziałami polskimi. Niszczony wojnami w XVII w. i ogromnym pożarem w 1795 r., tracił na znaczeniu.
Prawa miejskie Przytyk utracił w 1869 r. Od XVII wieku w Przytyku rozwijało się osadnictwo żydowskie. Na początku XX w. Żydzi stanowili ponad 80 proc. ogółu mieszkańców Przytyka. 9 marca 1936 r. Doszło do starć ulicznych zwanych pogromem Żydów. W czasie II wojny światowej Niemcy wysiedlili około 2700 Żydów do gett w Szydłowcu i Przysusze. W 1912 r. Przytyk i okolice zamienione zostały w poligon niemiecki. Zburzono wówczas wszystkie budynki z wyjątkiem kościoła, jednak 8 września 1944 r. gestapowcy odkryli pod podłogą kościoła schowek z bronią. Wydano wówczas rozkaz jego zburzenia, któremu sprzeciwili się katoliccy żołnierze austriaccy. Ponadto zbliżający się front i coraz częstsze akcje partyzanckie uniemożliwiły plan zburzenia.

Na ziemi przytyckiej zachowało się kilka zabytkowych miejsc i obiektów. W Przytyku jest kościół wybudowany w latach trzydziestych XX wieku projektu architekta warszawskiego Stefana Szyllera. W prezbiterium kościoła malarz Jan Henryk Rożen namalował obraz „Znalezienia Krzyża Świętego”. W miejscowości Oblas znajdują się ruiny dworu z XIX wieku, jest tam również zabytkowy spichlerz. W Zameczku pod  Przytykiem stoi  dwór z połowy XIX wieku projektu Franciszka Marii Lanciego. Najprawdopodobniej najstarszą budowlą w okolicy jest wybudowany w 1420 roku kościół pod wezwaniem Świętego Wawrzyńca we Wrzosie, zniszczony w czasie I wojny światowej i rozbudowany na początku XX wieku. W Przytyku na cmentarzu, przy kościele parafialnym znajdują się cztery kamienne płyty z XVI wieku. Poświęcone są one m.in. Katarzynie Białaczowskiej żonie Wawrzyńca Podlodowskiego oraz Lupie Podlodowskiemu teściowi poety Jana Kochanowskiego. Przy kościele stoi pomnik nagrobny Ignacego Dzianeta (zm. 1827 roku), sędziego pokoju powiatu radomskiego. W dzielnicy Piaski znajduje się cmentarz żydowski, na którym zachowało się jeszcze kilka macew.

Teraźniejszość Przytyka, to przede wszystkim wciąż rozwijająca się uprawa papryki i innych warzyw. Od 1999 roku odbywają się tu Ogólnopolskie Targi Papryki. Atrakcją turystyczną gminy jest zalew w Domaniowie, w którego powierzchnia przekracza 500 hektarów. W 2015 roku został oddany kolejny zalew — Jagodno. To malowniczy akwen utworzony na Wiązownicy, a jego powierzchnia liczy 35 hektarów. Przez gminę prowadzą liczne szlaki rowerowe.
Przytyk to również gminne centrum administracyjno-gospodarcze gminy. Jest tu Urząd Gminy, Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej, Zakład Gospodarki Komunalnej, posterunek Policji, Urząd Poczty, a także Publiczna Szkoła Podstawowa, Przedszkole Publiczne, Ośrodek Zdrowia, apteki, Centrum Kultury i Biblioteka, Ochotnicza Straż Pożarna, filia Powiatowego Urzędu Pracy w Radomiu, dwa banki. Przy OSP w Przytyku działa Młodzieżowa Orkiestra Dęta.