Dolina rzeki Radomki

PRZYRODNICZA ŚCIEŻKA DYDAKTYCZNA
(piesza i rowerowa)
Długość około 4.5 km lub 6 km
Czas przejścia około 4 godz. lub 4 i 1/2 godz.

Ścieżka prowadzi przez obszar na wschód od miejscowości gminnej Przytyk i biegnie po południowym i północnym tarasie rzeki Radomki, przecinając dolinę przez stawy w Zameczku. Według podziału Polski na jednostki fizyczno-geograficzne J. Kondrackiego (1978) teren ten położony jest w obrębie Równiny Radomskiej, wchodzącej w skład Krainy Wzniesień Południowo-mazowieckich, która obejmuje teren w zasadzie płaski, rozcięty doliną rzeki Radomki i jej dopływów, opadający generalnie w kierunku północno-wschodnim. Na omawianym obszarze najniżej położone tereny znajdują się poniżej jazu na Radomce, osiągając wysokość 142.6 m n.p.m., a najwyżej w środkowej części ul. M. Konopnickiej (część północna ścieżki) na wysokości 150.0 m n.p.m.

Struktura gleb pradoliny wytworzonych pod wpływem zmiennych stosunków wodnych w okresie zlodowacenia północno-polskiego charakteryzuje się bogatym urzeźbieniem o cechach akumulacyjnych i erozyjnych. W dnie doliny dominują mady piaszczyste i namuły wrażliwe na odwodnienie. Są to na ogół gleby o średniej przydatności rolniczej. Natomiast w zagłębieniach terenowych wykształciły się mady próchniczne i gleby bagien no-torfowe. Południowe obrzeże doliny tworzą ubogie, głębokie utwory piaszczyste, a północne, utwory piaszczyste, z domieszką części pylastych na glinach zwałowych. Są to gleby przydatne dla upraw rolnych.

Dolina rzeki charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem roślinności z zachowanymi w krajobrazie rolniczym enklawami półnaturalnych terenów zalewowych, które w powiązaniu z zadrzewieniami i roślinnością leśną zboczy i wysoczyzny, tworzą cenny kompleks przyrodniczy.

Część północna ścieżki przebiega przez teren zurbanizowany (ul. M. Konopnickiej), a więc istnieje możliwość zaobserwowania obecnych przekształceń przyrody dokonanych przez człowieka.

OPIS TRASY

ścieżka rozpoczyna się od przystanku MZK Przytyk-Piaski, gdzie istnieje możliwość dojazdu z Radomia. Od przystanku, drogą w kierunku Przytyka (około 40 m), następnie w prawo w, kierunku Pn-W, krętą ścieżką przez nieużytki (około 100 m), do ogrodzenia cmentarza żydowskiego – kirkuta”. ścieżką (około 30 m) dochodzimy do kilku zachowanych tablic nagrobnych-macew” z bogatą inskrypcją (opis i różne motywy roślinne i inne).

PRZYSTANEK 1

Prawdopodobne początki osiedlenia się Żydów w Prztyku to XIV-XV wiek. Zajmowali się oni głównie handlem i drobnym rzemiosłem. Cmentarz w obecnym miejscu założono pod koniec XIX wieku. Chowano w nim mieszkańców Przytyka i miejscowości należących do gminy żydowskiej. W 1822 r. liczba Żydów w Przytyku wynosiła 847 osób, co stanowiło ponad 85 % ludności, a w 1921 r. -1852 osoby, tj. 80 % całości ludności osady.

Macewa” – tablica nagrobna z inskrypcjami w języku hebrajskim, w części górnej zawiera różne motywy (np.: książki stojące na półce, świecznik, zwierzęta) charakteryzujące osobę zmarłą. Każdy symbol ma swoją wymowę i może być stosowany tylko do pewnej grupy ludzi (np. książka, lew-mężczyzna, ptak, świecznik-kobieta). W pozostałej części tablicy znajdują się napisy charakteryzujące życie doczesne osoby. Na macewach brak dat urodzenia i śmierci-wyjaśnia to napis: Niech dusza jego (jej) będzie przechowywana w wiązce żyjących.” Z cmentarza wychodzimy ścieżką do lasu sosnowego z podszytem liściastym i po około 200 m dochodzimy do skrzyżowania dróg leśnych. Idziemy szeroką drogą (około 250 m) lekko skręcając na prawo do rosnącego po lewej stronie lasu brzozowego.

PRZYSTANEK 2

Las – środowisko życia różnych organizmów roślinnych i zwierzęcych z dominującą dużą ilością drzew oraz z krzewami, roślinami i zwierzętami. Las sosnowy – las z największym udziałem sosny w drzewostanie. Las brzozowy – las z największym udziałem brzozy w drzewostanie. Las mieszany – las z udziałem kilku gatunków gatunków drzew w składzie.

Drzewostan można sklasyfikować pod względem: składu gatunkowego, wieku, siedliska, itp. Wiek dla sosny obliczamy po „okółkach”, tj. gałązkach, wyrastających na około drzewa na tej samej wysokości w okresie jednego roku; 1 okółek = 1 rok. Las tworzą zbiorowiska żywych organizmów roślin (drzewa, krzewy, rośliny zielne, mchy), grzyby, zwierzęta oraz środowisko, w którym te organizmy żyją, czyli siedlisko leśne. Siedlisko leśne – charakterystyczne warunki na danej powierzchnia wynikające z położenia w przestrzeni geograficznej i klimatycznej w powiązaniu z warunkami glebowymi. Po lewej stronie drogi rośnie ponad trzydziestoletni letni drzewostan brzozowy, słabej jakości hodowlanej, na siedlisku boru suchego, Bór suchy /siedliskowy typ lasu/ siedlisko skrajnie ubogie, zajmuje fragment ubogich, suchych, piasków pochodzenia wydmowego.

Z roślin runa występują między innymi: chrobotki, porost islandzki, szczotlicha siwa, nadając powierzchni charakterystyczną szarą barwę, z krzewów (podszył) występuje jałowiec pospolity.

Chrobotki – (chronione) porosty naziemne, workowate lub krzaczaste, o szarozielonym zabarwieniu, sztywne, kruche, Płucnica islandzka (chroniona) – porost naziemny z rodziny miseczkowatych o ciemnobrązowym lub oliwkowym zabarwieniu. Plecha wznosząca się, dość regularnie rozgałęziona, Ze względu na zawartość różnych związków stanowi surowiec do sporządzania leków.

Po prawej stronie drogi rośnie osiemdziesięcioletni drzewostan sosnowy na siedlisku boru świerzego. Bór świerzy (zaliczany do siedlisk słabych) zajmuje gleby piaszczyste różnego pochodzenia z wodą gruntową poniżej 2 m od poziomu gruntu. Runo – najczęściej mszyste – rokiet, widłoząb oraz kępami krzewinki: wrzos, borówka brusznica, a w podszycie występują: jałowiec, dąb, jarzębina.Rozpoznajmy rośliny i porównajmy siedliska, wykażmy różnice pomiędzy nimi.}

Wśród mchu rośnie gołąbek wymiotny – kapelusz o średnicy do 10 cm, początkowo półkolisty, potem spłaszczony, czerwonoróżowy, blaszki białe, trzon do 10 cm wysoki, zapach słaby, smak gorzki, palący-lekko trujący.

Ruszamy dalej drogą. Za brzozą rośnie młoda sosna. Określmy jej wiek. Idziemy dalej, po około 300 m, po prawej stronie, wśród lasu sosnowego z domieszką dębów (pojedyncze drzewa), rosną jakieś dziwne, pokrzywione sosny. Należy się im przyjrzeć, porównując z naszą sosną pospolitą, zwracając uwagę na korę, szyszki, igły i budowę drzewa. Drzewem tym jest sosna Banksa, sprowadzona do naszych lasów z Ameryki Północnej. W swej ojczyźnie dorasta do 25 m, u nas do kilkunastu, ma mizerny, zabiedzony wygląd, z charakterystycznymi zczerniałymi szyszkami siedzącymi” na gałązkach.

PRZYSTANEK 3

Po około 350 m naszą ścieżkę przecina droga do stawce skręcamy w nią w lewo i po około 150 m, po lewej stronie, mamy kilkuletnią uprawę leśną. Zwracamy uwagę na wzrost drzewek, kolor i wielkość igieł, można porównać z sosną rosnącą po drugiej stronie drogi.

Na miejsce drzewostanu starego po jego wycięciu, glebę przygotowuje się mechanicznie orając bruzdy w odpowiedniej odległości (1 m) i głębokości (10-15 cm), w tych bruzdach przy użyciu odpowiedniego sprzętu ręcznego sadzi się więźbie (odległości) młode, wyhodowane w szkółkach leśnych, 1-3 letnie sadzonki. Więźba i gatunki sadzonek uzależnione są od siedliska leśnego.

Uprawa leśna – posadzone drzewka (sadzonki) w wieku do 10 lat. Młodnik – starsza, uprawa leśna, drzewka w wieku 11-20 lat. Po minięciu uprawy dochodzimy do lasu sosnowego w wieku ponad 50 lat, grubszego i wyższego i o prawie 30 lat młodszego od tego z przystanku 2. Ten pas lasu, położony wzdłuż stawów, zajmuje glebę o stosunkowo dużej wilgotności i bogatszą w składniki mineralne, drzewa mają tu znacznie lepsze warunki rozwoju – co widać „gołym okiem”. Jest to siedlisko boru mieszanego świerzego bogatsze od boru świerzego, a to głównie za sprawą wody łatwo dostępnej dla drzew.

Idziemy (bardzo spokojnie i cicho!) drogą po grobli (wał ziemny oddzielający stawy), obserwując inną niż w lesie roślinność, a także ptaki związane ze środowiskiem wodno-błotnym. Oprócz kilku dość pospolitych-łyski, kaczki krzyżówki, perkoza, kaczki czernicy-można spotkać wspaniale ubarwionego, bardzo szybkiego zimorodka lub krążącego nad doliną błotniaka stawowego-średniej wielkości ptaka drapieżnego.

PRZYSTANEK 4

Zatrzymujemy się przy groblach odchodzących na wschód. Stawy rybne – obiekt hodowli ryb, sztucznie wybudowany przez człowieka, ma określoną głębokość, jest otoczony groblą z dwoma zabudowanymi otworami (mnichami), które służą do utrzymania odpowiedniego poziomu wody w stawie.

Jednym woda dopływa stale, drugim odpływa, mnich ten służy także, po zamknięciu pierwszego, do spuszczenia wody ze stawu dla odłowienia ryb.

Na terenie stawów jest jeszcze system rowów doprowadzających i odprowadzających wodę do i ze stawów oraz piętrzenie (jaz) wody na rzece Radomce, dzięki któremu stawy można napełniać wodą (zalewać) do odpowiedniej wysokości. W gospodarstwie stawowym jest prowadzony pełny cykl hodowli karpia. Ryby w zależności od wieku i wielkości nazywamy: narybek-jednoroczne karpiki wagi do 50 g; kroczki- dwuletnie karpie dorastające do około 250g, które w ciągu następnego sezonu hodowlanego dorastają do wagi około 1 kg i stają” się rybą nadającą się do sprzedaży (handlową).

Otaczająca nas roślinność jest inna od tej leśnej, różni się: barwą (intensywnie zielona), wielkością, ilością oraz bogactwem gatunkowym. Są to rośliny związane z ekosystemem wodnym i bagiennym.

Rosną tu między innymi: pałka szerokol istna, tatarak zwyczajny (ma zastosowanie w medycynie), trzcina pospolita, skrzyp bagienny, jeżogłówka gałęzista, rzęsa, rdestnica pływająca, pałka wodna. Wszystkie te rośliny są ciemnozielone, dobrze rozwinięte (duże), co świadczy o bogactwie tego wodno-błotnego ekosystemu. Starajmy się rozpoznać rośliny rosnące w wodzie i na groblach. Dalej idziemy groblą obserwując stawy (roślinność i wodę), możliwe, że zobaczymy jakieś zwierzęta lub nowe nieznane nam rośliny-korzystając z przewodnika (klucza) postarajmy się je nazwać, ważne jest także określenie siedliska występowania roślin i zwierząt. (Każdy gatunek ma swoje siedlisko, a w nim swoje miejsce). Droga skręca w prawo, a po koło 150 m schodzi z grobli, na wprost stoi murowany budynek-jest to przepompownia wykorzystywana do napełniania wodą stawów. Schodzimy z grobli i ścieżką na północ (po prawej stronie zabudowania) dochodzimy do budowli piętrzącej wodę na rzece Radomce (jazu) na potrzeby gospodarstwa stawowego. Po przejściu przez kładkę, na jazie (nie dotykamy do żadnych urządzeń) zatrzymujemy się.

PRZYSTANEK 5

Jaz został zbudowany dla umożliwienia poboru wody przez przepompownię na stawy. Bardzo zmienił się krajobraz, z jednej strony rzeka, a na południe bogate grunty wykorzystywane przez rolnictwo, wszędzie dużo bujnej roślinności, nad wodami rosną drzewa i krzewy. Panuje tu też inny mikroklimat niż w lesie i na stawach. Od jazu idziemy ścieżką (drogą) w kierunku północnym i zachodnim, wzdłuż granicy pomiędzy dwoma ekosystemami rolnym i łąkowo-pastwiskowym, ograniczonym pasem zadrzewień, rosnących wzdłuż starego koryta rzeki Radomki. Po około 200-300m zatrzymujemy się.

PRZYSTANEK 6

Poznajemy roślinność, krzewy i drzewa, a także kilka gatunków licznych tu owadów, zbierających nektar z kwitnących roślin. Rozpoznajmy: pospolite trawy-tymotka łąkowa, kostrzewa łąkowa, kupkówka pospolita, mozga trzcinowata; inne rośliny-wyka, szczaw zwyczajny, chmiel zwyczajny, jaskier rozłogowy, pięciornik gęsi, tojeść rozesłana, starzec jakubek; krzewy i drzewa-olcha czarna, wierzba krucha, wierzba laurowa, wierzba iwa, bez czarny.

Bez czarny – krzew lub małe drzewko do 8 m wysokości, o kwiatach białych, zebranych w płaskie baldachogrona, owoc-pestkowiec jajowaty, czarny lub ciemnofioletowy, lśniący, z kilkoma nasionami. Liście, kwiaty, kora i niedojrzałe owoce zawierają glikozyd-sambunigrynę, która rozkładając się wydziela silnie trujący kwas cjanowodorowy. W miarę dojrzewania owoców związek ten zanika. Owoce w pełni dojrzałe (czarne-lśniące) są jadalne i mają duże zastosowanie w medycynie jako składnik wielu mieszanek leczniczych oraz w przetwórstwie spożywczym.

Około 100 m dalej, po lewej stronie, w środkowej stronie pasa zadrzewienia stwierdzono ślady osadnictwa, możliwe, że z okresu neolitu i okresów późniejszych. W wieku XIV-XVI była tu osada wiejska-znaleziono fragmenty ceramiki i szkła butelkowego. Idziemy dalej, do mostu na starej Radomce, skręcamy w prawo, przechodzimy przez most do drogi asfaltowej, biegnącej po granicy pradoliny rzeki, tu kończą się ekosystemy półnaturalne związane z pradoliną.

Idąc od mostu, po lewej stronie widać (w odległości około 300 m, na granicy parku zabytkowego), duże drzewo, wyróżniające się purpurowym kolorem liści, to buk zwyczajny, odmiana purpurowa-gatunek ozdobny sadzony w parkach i terenach miejskich, Końcowy odcinek ścieżki to ekosystemy zurbanizowane, stworzone przez człowieka dla jego „wygody” z wykorzystaniem w różnym stopniu elementów przyrodniczych. Drogą asfaltową skręcamy w lewo. Po około 100 m droga skręca na prawo, w stronę osiedla.

Po lewej stronie, za ogrodzeniem znajduje się park zabytkowy Suków-Zameczek założony około połowy XIX w. wg projektu Franciszka Marii Lanciego dla rodziny Tarłów. Zajmuje powierzchnię 4.5 ha, z tym że część ogrodzona obejmuje około 3 ha, sam drzewostan zajmuje 2.7 ha, w części środkowej zaś stoi XIX w. dwór. W okresie XVIII i XIX wieku przy większości posiadłości ziemskich, zgodnie z ówcześnie panującą modą, zakładano różnego rodzaju parki, które były chlubą ich właścicieli. Idziemy drogą (po lewej osiedle), następnie skręcamy w prawo i chodnikiem przechodzimy do drugiego bloku, graniczącego z parkiem.

PRZYSTANEK 7

Przed nami park z drzewostanem w wieku 100-150 lat, rosną tu lipy, dęby, modrzewie, graby, klony zwyczajne i jawor, akacje (grochodrzewie) oraz krzewy, głównie bez czarny. Przed nami około 30 m w głąb parku, „najgrubszy” i prawdopodobnie najstarszy dąb szypułkowy w wieku około 250 lat, wysokości 28 m i obwodzie na wysokości 1,3 m od ziemi – 415 cm, chroniony jako pomnik przyrody, Pomnik przyrody – twór przyrody żywej lub nieożywionej o szczególnej wartości naukowej, kulturowej, historyczno-pamiątkowej i krajobrazowej, odznaczający się indywidualnymi cechami, (W szczególności sędziwe i okazałych rozmiarów drzewa gatunków rodzimych). Obok bloku i chodnika rosną dwa „obce” drzewa iglaste: Choina kanadyjska (w swojej ojczyźnie dorasta do 50 m) – na pierwszy rzut oka przypomina naszą jodłę, ale igły są o około połowę krótsze, kora szarobrązowa, z głębokimi bruzdami, szyszki małe, zwisające na szypułkach, opadają w całości. Jodła jednobarwna (kalifornijska) dorasta do 40 m. Igły stojące luźno, długie 4-7 cm, miękkie, z obu stron, szarozielone. Kora u młodych drzew (do 50 lat) szara, z pęcherzykami żywicy, później spękana.

Wracamy tą samą drogą, rozpoznając mijane drzewa, zwracając uwagę na: pokrój liści, ich grubość, unerwienie i kolor z obu stron oraz na pokrój drzew i korę-jej budowę i kolor, wskazujemy na zauważone różnice. Przed ostatnim blokiem rosną trzy młode sosny czarne-mają dłuższe i ciemniejsze igły. Po dojściu do drogi prowadzącej od Radomki, możemy zakończyć naszą przygodę z przyrodą, ale dla wytrwałych piechurów proponuję jeszcze przejście około 1.5 km (spacerkiem około pół godziny) ulicą M. Konopnickiej do Przytyka (przystanek MZK). Po drodze mamy możliwość zobaczyć, jak ludzie mieszkający na wsi”, zamieniają ją w miasto. Zabudowania wzdłuż obecnej ulicy to dawna wieś Podgajek Wschodni, obok zabudowy zagrodowej z przed 50 i więcej lat mamy nowoczesną” zabudowę, teren dawnego podwórza przed budynkiem mieszkalnym to wystrzyżony trawnik z krzewami i drzewami oraz kwiatami ozdobnymi, obcego pochodzenia, nie mającymi nic wspólnego z miejscową kulturą i historią oraz naturalną przyrodą. Przy tych domach brak prawdziwego podwórza i zabudowy gospodarskiej, a także ogrodzenia drewnianego ze sztachet. Ta olbrzymia zmiana w zagospodarowaniu terenu na wsi jest spowodowana bardzo szybkim przeobrażeniem się mentalności naszego społeczeństwa, zmianami gospodarczymi, a co za tym idzie, zmianą charakteru naszej polskiej wsi. Czy to dobrze, czy źle? Jak powinno być? Można sobie odpowiedzieć na te i inne pytania. Jakie gatunki mogą żyć w tak przekształconym-zurbanizowanym środowisku? Gdzie sobie zbuduje gniazdo nasz ulubiony bocian biały, (pozostaje mu słup energetyczny-jakie to nieprzyjazne środowisko!), sikorki i inne ptaki oraz zwierzęta, z którymi od wieków byli zaprzyjaźnieni ludzie żyjący na wsi? Po drodze jest jeszcze do rozpoznania kilka gatunków drzew i krzewów obcego pochodzenia. Przed nami skrzyżowanie dróg, a po lewej stronie siedziba Urzędu Gminy. Skręcając w lewo, po około 300 m, dochodzimy do przystanku MZK, gdzie kończy się trasa ścieżki.